Gazeta Miechowic

            

  

 

 

 

 

 

 

WSTĘP

Prezentowana książka jest swego rodzaju konkluzją związaną z zagrożeniami

terrorystycznymi w sektorze energetyki jądrowej, o których

wspominałem już uprzednio w publikacji Oblicza bezpieczeństwa.

Miejsce energetyki nuklearnej w bezpieczeństwie energetycznym krajów

Unii Europejskiej. Pierwsza pozycja dotyczyła zagrożeń, jakie mogą

wystąpić w przyszłości, choć koncentrowała się głównie na incydentach

do tej pory odnotowywanych.

Jak jednak pokazują największe na świecie katastrofy elektrowni

nuklearnych, najsłabszym ogniwem w łańcuchu bezpieczeństwa

nuklearnego od zawsze był człowiek, czy to narażając instalacje na

awarie poprzez brak wyobraźni, czy też niedostosowywanie zabezpieczeń

do zmieniających się warunków otoczenia, w których instalacje

funkcjonują. W niniejszej książce przedstawiono kwestie terroryzmu

będącego zagrożeniem dla energetyki jądrowej, w zestawieniu z uregulowaniami

prawnymi na przykładzie wybranych państw Unii Europejskiej

oraz analizę systemu prawnego i obowiązujących procedur

w prawodawstwie polskim, obejmujących swym zakresem funkcjonowanie

szeroko pojętej energetyki jądrowej.

Polska nie pozyskuje obecnie energii z elektrowni nuklearnych,

a jedyny działający dziś reaktor jądrowy na terenie naszego kraju

ma charakter badawczy. Jednak należy mieć na uwadze, że większość

naszych sąsiadów pozyskuje energię z instalacji jądrowych, a coraz

bardziej realna staje się możliwość stworzenia w przyszłości elektrowni

nuklearnej również na terytorium Polski. Konieczne wydaje się

więc dostosowanie prawodawstwa polskiego do ciągle zmieniających

się zagrożeń bezpieczeństwa, obejmujących również zagrożenia dla

energetyki nuklearnej.

 

Instalacje pozyskujące energię nuklearną na całym świecie stale

narażone są na awarie i wypadki, choć większość z nich nie stanowi

realnego zagrożenia dla społeczeństw czy środowiska naturalnego.

Jednak zamierzony zamach na obiekty tego typu, czy wykorzystanie

materiałów promieniotwórczych do przeprowadzenia ataku terrorystycznego,

mógłby przynieść skutki porównywalne z awariami

w Czarnobylu i Fukushimie Daichi. Zagrożenie wybuchem nuklearnym

w elektrowni jądrowej praktycznie nie istnieje, ale może nastąpić

stopienie reaktora i w rezultacie wypuszczenie do otoczenia

substancji radioaktywnych w stężeniach mogących zaszkodzić życiu

i zdrowiu ludzi oraz środowiska naturalnego. Jak przedstawiono

w poprzedniej książce, obiekty biorące udział w procesie pozyskiwania,

przetwarzania i utylizowania paliwa nuklearnego (zakłady, transporty

czy składowiska) posiadają bardzo dobrze rozwinięte systemy

bezpieczeństwa fizycznego.

Historia energetyki nuklearnej odnotowuje trzy poważne awarie

w elektrowniach jądrowych, których skutki były odczuwane przez

otoczenie. Pierwszą była w 1979 roku awaria elektrowni Three Mile

Island w Stanach Zjednoczonych, gdzie problem z systemem chłodzenia

reaktora doprowadził do częściowego stopienia się rdzenia

reaktora. Wypadek nie spowodował jednak żadnych poważnych konsekwencji

dla otoczenia elektrowni, choć sama instalacja musiała zostać

poddana dekontaminacji. Drugą była, szczególnie znana w Polsce,

awaria w ukraińskiej elektrowni jądrowej w Czarnobylu w 1986

roku. Podobnie jak w przypadku amerykańskiej elektrowni, awarii

uległ system chłodzenia reaktora, co doprowadziło do stopienia się

reaktora oraz wybuchu wodoru, pożaru oraz zniszczenia budynku,

w którym reaktor się znajdował. Doprowadziło to do śmierci 30 pracowników

elektrowni (2 w wyniku poparzeń, 28 w wyniku silnego

napromieniowania), rozprzestrzenienia się chmury substancji radioaktywnych

nad dużym obszarem Europy, skażenia terenu o wielkości

przeszło 100 tys. km2 na pograniczu dzisiejszej Ukrainy, Białorusi

i Rosji, oraz ewakuacji i przesiedlenia blisko 350 tys. osób. Był

to pierwszy w historii wypadek, gdzie w wyniku awarii elektrowni

nuklearnej szkodę poniosło społeczeństwo. Wzbudził on powszechne

wątpliwości wobec bezpieczeństwa energetyki nuklearnej, które

ostatecznie zahamowały jej rozwój na wiele lat. Trzecim wypadkiem

była awaria w japońskiej elektrowni Fukushima Daichi w 2011 roku.

Był to modelowy przykład katastrofy synergicznej, gdzie naturalny

kataklizm doprowadził do awarii instalacji nuklearnej. Należy nadmienić,

że elektrownia wytrzymała potężne trzęsienie ziemi, choć doprowadziło

ono do zniszczenia linii energetycznych zasilających elektrownię,

natomiast do samej katastrofy doprowadziła fala tsunami,

która zalała zapasowe generatory prądotwórcze – pozbawiając system

chłodzenia reaktorów dopływu energii elektrycznej i powodując tym

samym liczne pożary, rozszczelnienie się instalacji z chłodziwem oraz

uwolnienie substancji promieniotwórczych do otoczenia. Po każdej

z tych awarii zostały wprowadzone innowacyjne rozwiązania, by zapobiegać

podobnym zdarzeniom w przyszłości, lecz nieodwracalne

szkody poniosła sama idea bezpieczeństwa energetyki nuklearnej

w opinii międzynarodowego społeczeństwa.

Na podstawie analizy przebiegu wyżej wymienionych awarii

można wyciągnąć wniosek, że newralgicznym punktem instalacji

nuklearnych jest system chłodzenia reaktora oraz zbiorników z paliwem

jądrowym. A w dobie obecnych zagrożeń kluczowe wydają się

być szeroko pojęte elektroniczne systemy bezpieczeństwa, w których

skład wchodzą zarówno instalacje sygnalizujące włamania lub napady,

jak też systemy: kontroli dostępu, dozoru telewizyjnego, sygnalizacji

pożarowej czy ostrzegawczo-ewakuacyjnej. System zarządzania

bezpieczeństwem obiektu umożliwia zdalną kontrolę, wizualizację

przesyłanych informacji. Należy jednak podkreślić, że choć elektroniczne

systemy bezpieczeństwa podnoszą ogólny poziom bezpieczeństwa,

nie stanowią jednak bariery nie do przebycia, a zdalny dostęp

do nich może być potencjalnie drogą do ich unieszkodliwienia, jeśli

weźmiemy pod uwagę możliwość cyberataku.

Przy obecnym rozwoju technologii, aby zagrozić prawidłowemu

funkcjonowaniu systemu bezpieczeństwa elektrowni, nie jest

już konieczne fizyczne zbliżenie się sabotażysty do instalacji. Wystarczy

komputer, połączenie z internetem oraz sprawny haker, aby

dokonać cyberataku, a jego skutki mogą być równie niszczące jak

w Czarnobylu czy Fukushimie. Tego typu zagrożenia wydają się być

jednak niedostrzegane przez branżę energetyczną, choć wiele takich

ataków miało już miejsce, do chwili obecnej żaden nie doprowadził

do katastrofy, co może być powodem lekceważenia wagi tego

problemu. Wiele elektrowni jądrowych posiada systemy kontroli

z otwartym dostępem internetowym, a te mogą zostać zinfiltrowane.

Czasem nawet systemy bezpieczeństwa niepodłączone bezpośrednio

do sieci ogólnoświatowej mogą zostać zainfekowane poprzez wpinane

do nich urządzenia zewnętrzne, na przykład laptopy czy dyski

zewnętrzne (np. kradzież karty dostępu do wnętrza elektrowni jądrowej

– Francja).

Choć oficjalnie twierdzi się, że nie jest możliwe doprowadzenie

do poważnego incydentu w elektrowni nuklearnej na skutek

cyberataku. Nie jest to jednak całkiem prawdą, szczególnie przy

systemie z otwartym dostępem internetowym – najbardziej wrażliwe

wydają się być systemy kontrolujące układy chłodzenia reaktora

oraz jego awaryjnego wygaszenia, gdyż reaktor jądrowy nie wyłączy

się w jednej chwili, lecz potrzebuje czasu na ostygnięcie, czyli powolne

wygaszenie reakcji jądrowej, w przeciwnym wypadku może

nastąpić stopienie reaktora i wypuszczenie do środowiska skażonego

radioaktywnie chłodziwa. Taka sytuacja miała miejsce w Czarnobylu

i Fukushimie, w obu przypadkach zawiódł system kontrolujący

układ chłodzenia reaktora, choć przyczyny obu awarii były całkowicie

różne.

Przedmiotem badań przedstawionych w niniejszej pracy jest

wykazanie niewystarczającego nacisku na zagrożenia cyberatakiem

na elektrownię nuklearną. Celem diagnostycznym tych badań jest

rozpoznanie przygotowania prawnego na cyberataki, skierowane

przeciwko elektrowniom jądrowym w wybranych krajach Unii Europejskiej

– badania porównawcze w tym zakresie odnoszą się do

Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Czech, Rumunii i Polski. Celem

wyjaśniającym tych badań jest ukazanie procedur bezpieczeństwa

i pokazanie ich funkcjonalności, przedstawienie możliwych zastosowań

w rzeczywistości. Celem prognostycznym jest natomiast próba

zaprezentowania projektu kierunków zmian w zakresie stosowanych

metod ochrony instalacji nuklearnych.

Głównym zagadnieniem badawczym niniejszej publikacji jest

związek pomiędzy możliwościami przeprowadzenia cyberataku na

elektrownię nuklearną, mimo stosowania w tych obiektach wysokich

standardów zabezpieczeń fizyczno-technicznych, a w szczególności

na potencjalną polską elektrownię pozyskującą energię z procesów

jądrowych, a bezpieczeństwem państwa lub regionu, w którym dana

instalacja funkcjonuje. Tak przedstawiony cel badawczy wymaga

sformułowania szczegółowych celów badawczych:

– prawne aspekty bezpieczeństwa elektrowni nuklearnych i materiałów

promieniotwórczych w krajach od dawna pozyskujących

energię z elektrowni nuklearnych;

– posiadanie przez Polskę odpowiednich procedur prawnych na

wypadek zaistnienia zagrożeń terrorystycznych;

– stopień przygotowania prawnego Polski do zabezpieczenia potencjalnej

elektrowni nuklearnej, również przed cyberatakami;

– określenie zakresu zjawiska, jakim jest „brudny terroryzm”,

oraz wykorzystania instalacji energetyki nuklearnej jako potencjalnego

celu ataku.

Koncepcja przedmiotowej pracy zakłada znaczący udział czynników

prawnych w kształtowaniu statusu prawnego bezpieczeństwa

energetyki nuklearnej w Polsce i na świecie. Należy przewidzieć

możliwe zagrożenia zanim zaistnieją, i uregulować prawnie nie tylko

konsekwencje dla sprawców, ale również sposoby zapobiegania wystąpieniu

zagrożenia oraz ewentualne możliwości poradzenia sobie

z jego konsekwencjami.

Hipoteza główna brzmi: c h o ć e l e k t row n i e n u k l e a r n e

s ą b a r d z o d o b r z e c h r o n i o n e p o d w z g l ę d e m f i -

z ycznym, t o n a d a l n i e w y s t a r c z a j ą c o p o d k r e ś l a n a

j e s t m o ż l i w o ś ć w y s t ą p i e n i a w n i c h c y b e r a t a k ów

i n i e d o s t a t e c z n a j e s t o c h r o n a p r z e d n i m i.

W celu zweryfikowania hipotezy i rozwiązania problemów

badawczych dobrane zostały odpowiednie metody oraz narzędzia

badawcze. Jako podstawową metodę wybrano analizę i krytykę

piśmiennictwa, a badaniu poddano przede wszystkim dokumenty

oficjalne, czyli obowiązujące w Polsce akty prawne i procedury traktujące

o bezpieczeństwie na wypadek zagrożeń terrorystycznych.

Z uwagi na niemożność przeprowadzenia badań naukowych metodami

obserwacyjnymi czy jakościowymi, oparłem się na analizie

danych pochodzących ze źródeł archiwalnych, dokumentów i mass

mediów, aby przeprowadzić systematyczne i uporządkowane badanie

wcześniejszych przedsięwzięć naukowych i publikacji oraz stworzyć

w miarę możliwości analityczno-syntetyczne sprawozdanie z dotychczasowego

stanu wiedzy w zakresie bezpieczeństwa energetyki nuklearnej,

bazując na dostępnej literaturze fachowej i naukowej.

W mniejszym stopniu przy przygotowaniu niniejszej publikacji

wykorzystano również metodę analizy instutycjonalno-prawnej oraz

metodę porównawczą, aby wykazać analogie i różnice organizacyjne

czy legislacyjne wśród wybranych państw europejskich dysponujących

energetyką nuklearną a także pretendującą do tego miana Polską.

Badania analityczne uzupełniono syntezą polegającą na całościowym

ujęciu przedmiotu badań i jego opisie.

Na potrzeby przeprowadzanych badań naukowych prześledzono

zapisy aktualnych dokumentów programowych Polski, takich jak

Program Polskiej Energetyki Jądrowej, Polityka ochrony cyberprzestrzeni

Rzeczypospolitej Polskiej, czy Doktryna Cyberbezpieczeństwa

Rzeczypospolitej Polskiej. Ponadto wiele uwagi poświęcono materiałom

publikowanym przez Międzynarodową Agencję Energii Atomowej,

zawierającym zarówno opis państw z punktu widzenia energetyki

nuklearnej – samych instalacji, legislacji czy organów kontrolnych,

jak też dane statystyczne sektora energetycznego.

Ważną pozycją bibliograficzną z punktu widzenia energetyki nuklearnej

jest Energetyka jądrowa w Polsce, wydana w 2012 roku pod

redakcją Kazimierza Jelenia i Zbigniewa Rau. Publikacja ta składa się

z ponad pięćdziesięciu artykułów naukowych, opracowanych przez

wielu specjalistów z różnych dziedzin związanych z energetyką nuklearną.

Wyróżniono w niej pięć części, w których zawarto opracowania

dotyczące: podstaw energetyki jądrowej, technologii reaktorów

energetycznych, bezpieczeństwa elektrowni jądrowych, energetyki

jądrowej w Polsce oraz społecznych i środowiskowych aspektów energetyki

jądrowej.

Dobór pozycji bibliograficznych był zależny od dostępności poszczególnych

pozycji dla opinii publicznej, lecz należy zaznaczyć,

iż biorąc pod uwagę zakres bezpieczeństwa energetyki nuklearnej,

publikacji czy aktów prawnych nie jest wiele, szczególnie w języku

polskim. W Polsce również liczba aktów prawnych obejmujących

tę problematykę jest dość skąpa, zwłaszcza że kraj nasz nie posiada

obecnie elektrowni jądrowej. Projekt budowy pierwszego takiego

zakładu na terytorium Polski został zawieszony w styczniu 2017

roku, a minister energii Krzysztof Tchórzewski wspomniał wówczas,

że może on zostać ostatecznie porzucony1. Ponadto chcąc zwrócić

uwagę Czytelnika na realne i coraz bardziej powszechne zagrożenie,

jakim staje się tak zwany „brudny terroryzm”, również dla Polski,

podjąłem także próbę zdefiniowania tego zjawiska jako:

nieuprawniony dostęp, obrót i przetwarzanie materiałów związanych

z energią nuklearną (jądrową), mający na celu wymuszenie określonych

zachowań lub zastraszenie rządów lub dla osiągnięcia celów politycznych,

religijnych, ideologicznych, obejmujący swym zasięgiem jak największe

terytorium, a skutki ataku mają negatywnie oddziaływać na wszystkie sfery

życia ludzi w długim okresie czasu.

Rozważając wyżej zdefiniowane zagadnienie, należy podkreślić,

jak ogromnym zagrożeniem jest to zjawisko dla każdej elektrowni

nuklearnej oraz innych instalacji biorących udział w złożonym procesie

pozyskiwania energii z reakcji termojądrowych, szczególnie biorąc

pod uwagę fakt, iż zakup materiałów radioaktywnych jest ściśle

kontrolowany zarówno przez wewnętrzne organy państwowe,