Dr Adam Kubacz

                       

                            Nazwy miejscowe i terenowe (łanowe na terenie Miechowic)

Każda osada Górnego Śląska posiadała własne zarówno nazwy miejscowe (na określenie przysiółków lub kolonii), jak i terenowe, z niemiecka określane jako Flurnamen. Te ostatnie były stosowane zazwyczaj wyłącznie przez miejscową ludność. Miechowice również posiadały takie nazewnictwo. Pojęcia te odnosiły się zarówno do ukształtowania powierzchni (topografii), porastającej roślinności czy typu lasu, dawnych właścicieli czy też do pozostałości po dawnej działalności człowieka. Inne zaś wskazywały na sieć hydrologiczną. Najczęściej pojawiły się one w XIX wieku, choć niektóre z nich mają starszą proweniencję. Większość dotyczy terenów należących do dolnych Miechowic. Większości z tych określeń dzisiaj nie stosuje się. Wiele z nich odnosi się do krajobrazu, którego już od dawno nie ma. Tylko nieznaczna część tych nazw pojawiała się w użyciu jeszcze w wieku XX. Wiele innych przepadło bezpowrotnie.

Brantka (Brandka) -potoczne określenie istniejącego tam stawu, który powstał po wojnie na skutek rabunkowej gospodarki wydobywczej (przed 1945 roku tego” stawu” nie było). Jest to typowy zbiornik zapadliskowy, który bardzo powiększył się w ciągu kilkudziesięciu lat. Niegdyś na tym terenie znajdował się dawny szyb „Magdalena”. Już w XIX wieku państwo, jak i prywatni właściciele mieli duże problemy co zrobić z wodą zalewającą szyby. Stąd budowano wielkie pompy wodne. W latach dwudziestych jej nadmiar odprowadzano do Potoku Ronota lub Potoku Stolarzowickiego, część kierowano do ujęć znajdujących się w pobliskim Karbiu. Po wojnie takich rozwiązań już nie przewidywano. Liczyło się tylko wydobycie. Stąd w wielu miejscowościach powstały zbiorniki wodne zwane zazwyczaj bagrami. Trudno jednak jest ustalić źródłosłów tych określeń. Nazwę tą można wywodzić od niemieckiego słowa Brand oznaczającego ogień. Być może przed pojawieniem się tam zbiornika wypalano tam trawy, jednak jest to tylko hipoteza. Tereny wokół zbiornika mogą być ciekawym miejscem kilkugodzinnych wypadów. Obecnie zbiornik jest zarządzany przez Polski Związek Wędkarski, można tam zaobserwować ciekawe gatunki ptaków.

Brzezina-nazwa odwołuje się do lasu brzozowego porastającego wschodnią część Miechowic. W 1848 roku na obszarze tym znajdowało się kilka poletek chłopskich. Miał tam swoją działkę również Norbert Bonczyk. Nazwa ta pojawiała się jeszcze w wykazie dóbr dominium z 1911 roku.

Czechowska-nazwa, która pojawiła się w 1740 roku na określenie jednej z łąk rozciągającej się w dolnej części Miechowic.

Dąbrowa - część Miechowic, na której w XVII wieku znajdowała się stajnia należąca do Wilhelma Antona Koschembora. Nie wiadomo czy jest ona tożsama z nazwą Dębnik. Nazwa wskazuje na istnienie tam lasu dębowego. W 1740 roku określono ten obszar jako „sieczna dąbrowa”. Znajdował się tam staw. W 1848 roku w dokumentach ta część miejscowości figurowała jako Dombrowa. Na tym terenie znajdowało się kilka gruntów należących do miejscowych chłopów. Był to obszar za dolną częścią wsi Miechowice (zapewne w stronę Borsigu lub Mikulczyc)

Dębnik-nazwę niniejszą należy zapewne utożsamić z określeniem Dąbrowa. Określała ona wielki las dębowy znajdujący się Miechowicach. Drzewa dębowe rosnące tam zostały wycięte w końcu XVIII wieku przez Dalwiga, ówczesnego właściciela Miechowic. Obszar ten znajdował się na północy i północny-zachodzie Miechowic. Znajdował się on na terenie górnych Miechowic. Dalwig osuszył dwa miechowickie stawy (nie wiadomo jednak czy należały do tego rewiru).

Drzezgowiec- jest to określenie najwyższego wzniesienia Miechowic, pochodząca od nazwiska jednego z miejscowych chłopów- Drzezgi (Drzesgi). Drzezgowie byli znaną i poważaną miechowicką rodziną. Na tym najwyższym wzgórzu miejscowości dzisiaj stoją bloki mieszkalne przy ulicy Stolarzowickiej 78 a,b,c.W bezpośrednim sąsiedztwie wzgórza wznosiły się dwie chałupy gajowych. 

Niedaleko w 1873 roku wybudowano cechownię kopalni Fryderyk. Jeszcze po wojnie na tym terenie stała wieża triangulacyjna wskazująca jednoznacznie na najwyższe wzniesienie w okolicy.

Fazaniec - potoczna nazwa przedłużenia obecnej ulicy Dalekiej (dawniej Fasaneriestrasse), utworzona zapewne od istniejącej tam niegdyś bażanciarni. Budynek bażanciarni istniał jeszcze w latach 20., co potwierdzają plany kopalni „Preussen”.

Gonszcz -nazwa istniejąca jeszcze w 1848 roku, zapewne od porastających to miejsce lasów lub zarośli. Na tym obszarze kilku chłopów miało swoje poletka. Potem obszar ten znalazł się na obszarze parku miechowickiego jako „Stellung Gąszcz”.

Gruba czyli kopalnia -dawna kolonia miechowicka, której potoczna nazwa kopalni była odnoszona do istniejącej pobliżu niegdyś kopalni „Elisabeth” (należąca do Bobrka). Znajdowało się tam kilka szybów.

Jezioro (vel Jeziorko)- nazwa zbiornika istniejącego na pograniczu Karbia i Miechowic przy drodze na Dąbrowę Miejską.

Karbidka - potoczna nazwa fragmentu gminy w rejonie obecnej ul. Racjonalizatorów, obok przebiegającej tam linii wąskotorówki, w pobliżu nieistniejącego budynku szkoły II.

W sąsiedztwie znajdował się basen (staw) kąpielowy, ulubione miejsce młodzieży. Po wojnie istniały fragmenty obmurowań po basenie. Zniszczony został wkrótce po 1945 roku, choć część zbiornika była wykorzystywana przez młodzież i później.

Karo (Karb, Korb, Karw) -jedna z dawnych kolonii wsi Miechowice. Nazwa tego przysiółka tłumaczona jest wielorako. Jedno odnosi się do hodowli ryb, przede wszystkim karpia. Znajdował się tam staw „Karwia” wzmiankowany był w dokumentach z 1451 roku.

W 1455 roku wspomniano kolejny, drugi zbiornik wodny w tej części wsi. Do dawnej hodowli karpia odnosi się jedna z hipotez odnośnie pochodzenia nazwy Karb. W 1678 roku właściciel Miechowic Wilhelm Kiczka użalał się, iż mieszczanie z Bytomia uszkodzili groblę stawu, powodując poważne straty finansowe właściciela. W następnych dziesięcioleciach hodowla ryb wegetowała, nie przynosząc właścicielom żadnych zysków. Z początkiem osiemnastego stulecia liczne klęski elementarne doprowadziły najprawdopodobniej do jej zaniku.

Źródłosłów osady można tłumaczyć także inaczej. Najstarszy zapis nazwy kolonii to forma „kar”. W tłumaczeniu na polski oznacza to „kotlinę lub wąwóz”. Nazwę Karw można wywieść od staropolskiego słowa „wół”. Dlatego można hipotetycznie przyjąć, iż na kolonii tej wypasano niegdyś bydło. Tym bardziej, iż do końca XVIII wieku nie było tam żadnego osadnictwa. Słowo „karb” można tłumaczyć też jako „znaczyć”. Karb graniczył bowiem
z gruntami miasta Bytomia, dlatego też usytuowano tam komorę celną, gdzie pobierano podatki i znaczono (karbowano) ilość przejeżdżających przez ten punkt wozów. Dziewiętnastowieczne zabudowania służących pobieraniu „myta” widnieją jeszcze na dawnych fotografiach. Miejsce poboru ludność potocznie nazywała „Zollamtem”, co na język polski tłumaczymy jako urząd celny. Obok uchwycone zostały przez fotografa szlabany. System takich punktów celnych na zewnątrz miasta na obszarze państwa pruskiego zniesiono w początkach XX wieku. Jednakże ta wersja jest mało wiarygodna, pobieranie opłat wprowadzono najprawdopodobniej około połowy XIX wieku. Nazwa Karb dotyczy jednego z dwóch średniowiecznych stawów, co widoczne jest na planie granic Miechowic pochodzącym z 1797 roku. Drugi zbiornik wówczas istniejący nosił nazwę „Ploczky”. Trudno stwierdzić, czy są to zbiorniki, które zostały osuszone przez Dalwiga.

W 1800 roku na kolonii Karb mieszkał karczmarz, chłop oraz zagrodnik. Jednym z pierwszych dzierżawców tamtejszej gospody był Johann Lasczyk.
Pozostałą część tego obszaru stanowiły pola uprawne. Karb czy raczej Karf zaczął rozwijać się w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku. Jednym z pierwszych bardziej znaczących tamtejszych gospodarzy był Grześ Bujara.

Osadników sprowadził  I. Aresin, który potrzebował siły roboczej do tworzonej kopalni galmanu „Maria”. Jednymi z pierwszych właścicieli na tej kolonii byli wolni chałupnicy: Philip Wiśniowski i Grześ Bujar. Gwałtowny rozwój tej kolonii przypadał na lata 40.- 50. XIX wieku. początkowo Karb pełnił ważną rolę tranzytową, stąd też jego ważne znaczenie komunikacyjne. Kolonia ta prawnie należała do Miechowic do roku 1875 rok. W momencie powstania gminy Karb mieszkało tam 48 właścicieli domów.

Najstarsze zabudowania pojawiły się po obu stronach skrzyżowania dwóch traktów łączących Miechowice-z Bytomiem oraz Rudę z Tarnowskim Górami. Węzeł ten przyczynił się do stopniowego rozwoju osady. Nic w tym dziwnego. Oprócz szosy bytomskiej mieszkańcy korzystali ze starej drogi pieszej w kierunku centrum wsi (prowadziła na skos od gospody i sąsiednich zabudowań). Niedaleko powstał trakt górnośląskiego tramwaju konnego. (Oberschlesische Pferdebahn). Przy niej najpewniej powstał budynek myta. Z jednej strony drogi (mniej więcej na terenie obecnej restauracji Mcdonald) znajdował się dom Stanisława Nowaka. Najstarszym i największym budynkiem była pańska gospoda, wielokrotnie przebudowywana i rozbudowywana. Jej początki sięgają końca XVIII wieku. Istniała ona jeszcze po II wojnie światowej. W 1856 roku w związku z przejazdem wielu konnych wozów na użytek gości powstała solidna stajnia. Na początku lat 60. przy tym gościńcu powstała kręgielnia.

Rozwój środków transportu i górnictwa przyczynił się do rozwoju kolonii Karb. W 1850 roku została uruchomiona linia kolejowa normalnotorowa, a w 1854 roku dwie linie wąskotorowe, które przyczyniły się do rozwoju kolonii Karb. Nastąpił przyrost ludności. Pojawiły się również nowe budynki. Oczywiście najpierw dotyczyło to okolic dzisiejszego skrzyżowania na Karbiu. Pod koniec lat 50. XIX wieku do bardziej okazałych obiektów zaliczał się dom mieszkalny będący własnością Caspara i Simona Sorichta. Przy niej wzniesiono drewnianą szopę na utensylia (narzędzia). Po przeciwnej stronie wznosił się okazały budynek murarza Kuschnika wraz z podobnego typu budynkiem. Niedaleko od niego zlokalizowany był dom górnika Johanna Grabowskiego. Następnie zaczęto wznosić gmachy wzdłuż drogi wiodącej od skrzyżowania w stronę Bobrka (po lewej stronie). Po przeciwnej stronie szosy znajdowały się pola. Większość obiektów wzniesionych na Karbiu została zaprojektowana wybudowana przez Kuschnika. Do najbardziej okazałych zaliczał się dom mieszkalny należący do nadsztygara w kopalni „Maria” Jana Maya (obok jego posesji znajdowały się domy Kulasa i Drasczyka), masywny budynek mieszkalny podmajstra budowniczego (Maurerpolier) Józefa Brzoski, dom Leopolda Kirschniocka. Na Karbiu mieszkał też długoletni II sołtys Miechowic- Marcin (Martin) Grabara, z zawodu cieśla.

Kawa-przysiółek znajdujący się w rejonie należącym do zabudowań kopalni galmanu „Maria”, niegdyś wznosiły się tam zabudowania zakładu, które dzisiaj już one nie istnieją. Nazwa zapewne pochodzi od jednego z właścicieli lub dzierżawców o nazwisku Kawa. Mniejsze jest prawdopodobieństwo by ta nazwa pochodziła od gatunku ptaka, jak przypuszczają niektórzy badacze.

Krajszynka-potoczna nazwa (z niemieckiego) nadana dla określenia gospody powiatowej znajdującej się w kierunku Rokitnicy, dziś ośrodek „Wędrowiec”.

Lipiny-nazwa pól w południowej- wschodniej, części Miechowic, która sugerowała, iż na obszarze tym istniał lasek lipowy. Powstały one w wyniku wycięcia tam krzewów i drzew przez Dalwiga w końcu XVIII wieku. Potem, krótki czas obszar znajdowało się tam pastwisko. Na znacznej części tego terytorium powstała nieco później kopalnia „Maria”.

Maria Grube-czyli kopalnia „Maria”, nazwa oznaczająca obszar, gdzie funkcjonowała kopalnia galmanu. Obok właściwego zakładu znajdowały się tam też budynki mieszkalne. Nazwy tej używano w korespondencji z władzami gminy, jeszcze na pocz. XX wieku. Jej używania zaprzestano wraz z likwidacją zakładu, która nastąpiła w 1906 roku. Obszar ten pełnił ważną rolę komunikacyjną. Początkowo obok cechowni biegła droga prywatna. Od

końca XIX wieku władze gminy starały się utworzyć tam drogę komunikacyjną w kierunku Bobrka, która została w końcu utworzona, obok niej przebiegała inna ważna droga prowadząca z Karbia w kierunku Borsigwerku. Pozostałości po dawnej kopalni i dawnym wydobyciu rud znajdują się po drugiej stronie autostrady. Do dzisiaj fragmentarycznie przetrwała tez dawna hałda wykorzystywana niegdyś jako stok narciarski i saneczkarski. Dzisiaj na pozostałościach pokopalnianych znajdują się ogródki działkowe.

Mosczytz -nazwa fragmentu Lasu Miechowickiego, który to rozciągał się kilkaset metrów za miechowicką Bażanciarnią. W tym rejonie rewiru leśnego wzniesiono obiekty miejscowego leśnictwa. Trudno jednoznacznie wyjaśnić pochodzenie określenia Moschutz. Pojawiło się na mapach powiatu bytomskiego z końca XIX wieku. Być może wprowadzono je dla upamiętnienia posiadłości Tiele- Winklerów w Mosznej. Rodzina ta nabyła tą posiadłość w 1866 roku. Nazwę tej wsi wywodzi się od od rodu Moschin (vel Mosce), którego przedstawiciele przybyli w rejon Mosznej w XIV wieku. Moszna ma także inne wyjaśnienie- w niemieckim termin ten stanowi synonim torby (worka) lub też wgłębienia. Tłumacząc z niemieckiego powyższy termin źródłosłów można odnieść do jednego z gatunków gryzoni, a konkretnie piżmaków. Można to także tłumaczyć pochodzeniem od Mesznego Lasu, sugerujący że teren ten był porośnięty różnymi gatunkami mchu.

Nomiarki (Namiarki) -fragment pola o złym pochodzeniu, które leżało w części lasu rosnącego wzdłuż drogi przebiegającej w kierunku Blechówki. Znajdowały się tam liczne łąki. Pochodzenie nazwy tłumaczono od otrzymania pola przez chłopów w wyniku nadziału.
W 1848 roku było tam kilka poletek należących do rodziny Żyla i Koronowitz. Nazwa ta pojawia się w dokumentach jeszcze w 1910 roku.

Osina (Łosina)-to nazwa dawnej kolonii Miechowic, która pochodzi od porastającego tam niegdyś typu lasu osikowego. Należał on do dominium dworskiego. Przysiółek ten wymieniony został w „Starym kościele miechowskim” przez N. Bonczyka. W 1848 roku były tam liczne działki należące do miejscowych chłopów i zagrodników. Nazwa pochodzi od porastającego tam niegdyś „lasku osikowego”. W pobliżu znajdowała się granica pomiędzy polami należącymi do dominiów: Stolarzowice i Rokitnica. W jednym z dokumentów niemieckich pewien fragment tego obszaru określano jako „Stellung Ossina” (Stanowisko Osina). Na obszarze tym znajdował się staw. Mapa pochodząca z początku XX wieku uwzględnia istnienie folwarku Ossin. W 1872 roku zestawieniu budynków wchodzących w skład zabudowy dominium pod nr 6 figuruje nowa postawiona leśniczówka „in der der Oschina”. Mapa pochodząca z początku XX wieku uwzględnia istnienie folwarku Ossiny, nie wiadomo jednak czy jest on tożsamy z istniejącym budynkiem leśnictwa czy jest to druga nazwa terenowa używano na obszarze lasów miechowicko-rokitnickich. Zabudowania te przestały istnieć po 1904 roku, czyli po wzniesieniu kolejnego szybu („Wetter”? ) należącego do kopalni „Preussengrube” za którym on się znajdował. W 1820 roku wspomniano także pole Osina w pobliżu granicy z Rokitnicą, jednak trudno jednoznacznie określić czy była to część bytomska tej osady.

Piskore (to znaczy Piskorowe) – nazwa zapewne od nazwiska dawnego właściciela.
Według zapisu z 1848 roku znajdował się tam grunt należący do małżeństwa Scholtzen.

Pod Więzem (pod Wiązem) -część roli istniejącej na terenie, na którym potem założono kopalnię „Miechowice”. Już w latach 20. nazwa ta była już całkowicie zapomniana.

Podlas -bliżej nieokreślona nazwa topograficzna Miechowic wspomniana w utworze Bonczyka. Była to część Drzesgowca.

Rokitnica- nazwa pochodząca od żółtego gatunku kwiatu -rokity. Osada ta była podzielona na dwie części: jedna należąca do diecezji krakowskiej (wschodnia) druga do diecezji wrocławskiej (zachodnia należąca do Zabrza). Po stronie wschodniej znajdował się młyn Ronota. W XIX wieku było tam sporo zabudowań chłopskich. Rokitniccy chłopi wraz z  miechowiczanami w 1799 roku przewodzili największemu buntowi na terenie powiatu bytomskiego.

Ronot (Ranot) -obszar leżący na pograniczu Miechowic i Rokitnicy, gdzie niegdyś znajdował się cmentarz choleryczny. Nazwa wywodzi się zaś od jednego z właścicieli istniejącego tam młyna Ronota. Nazwa ta dotyczyła ponadto łąki Ronota. Jest nazwa pojawiała się w dokumentach dominium jeszcze w 1910 roku.

Stawisko-najpewniej jest to określenie odnoszące się do fragmentu terenu na terenie parku, w pobliżu dawnej drewnianej świątyni, wskazujące na istnienie zbiornika wodnego.
W latach 40. wznosiła się w tym rejonie chałupa Antoniego Podeszwy.

Stok-odpowiednik niemieckiego pojęcia Feldwasser oznaczającego polny potok.

W XIX wieku na obszarze gminy istniało wiele potoków, stąd obecnie niemożliwością jest ustalenie, o który ciek chodziło Bonczykowi (najprawdopodobniej o Potok Ronota).

Szkarotka (vel Skarodka, Skarotka) -jest to obszar pomiędzy Ostoją Pokoju i dawnym Szybem Pólnocnym (konkretnie u zbiegu Frenzla i ul. Matki Ewy). Nazwa Skarotkę można wywieść od słowa Szkaradka (z niemieckiego- słowiańskiego terminu Skarotkibach) oznaczającego potok. W 1590 roku ówczesny właściciel górnych Miechowic czyli Rudolf Suchodolski w miejscu obecnego szpitala przeciwgruźliczego punkt celny czyli miejsce poboru myta (forma rogatki). Od lat 20. XIX wieku funkcjonowała tam gospoda, od której wzięła swa nazwę ta część gminy Miechowice. W 1826 roku oprócz karczmy znajdowało się tam pole i chałupa zagrodnika Pientka. Ponadto kilku miechowiczan miało tam swoje działki ziemi. W 1862 roku znajdował się tam dom Franza Lasczyka. Pod koniec XIX wieku wybudowano tam budynek mieszkalny powstały z myślą o pracownikach dominium. Zabudowania tam istniejące ze względu na szkody górnicze uległy wyburzeniu w latach 80. Od Szkarotki odchodziła jedna ze starszych dróg w kierunku dominium, potem nazwana Friedenshortestrasse. Na Szkarotce swój dom pod koniec XIX wieku wybudował Paul Kwiotek. W 1885 roku znajdowały się tam 4 „familoki”. Co ciekawe w urzędowych aktach budowlanych z końca XIX wieku termin ten części osady dosyć często pojawiał się w urzędowych gminnych (traktowano ją jako nazwę przysiółka). Pod koniec XIX wieku wzniesiono tam szpital fundacji Valeski. W miejscu tym znajdowało się niegdyś jedno z ujęć wody pitnej. Określeniem „Szkarotka” potem oznaczano również zabudowę na przyległych ulicach. Dotyczyło to początkowego fragmentu Stolarzowickiej i Zjednoczenia. Po wojnie nazwa „Skarotka” pojawiła się w nazwie jednej z restauracji.

Ukraina- nazwę odnosząca się do fragmentu pagórkowatego terenu położonego nad ciekiem wodnym, w pobliżu lasu, znajdującego się gdzieś w pobliżu ówczesnej  kopalni „Preussen”.

Worpie -obecnie to część Karbia, która odnosi się do pozostałości po dawnej działalności górniczej, hałdy powstałej z żużla usuwanego z zakładów przemysłowych. Być może pojęcie to można także tłumaczyć inaczej, ponieważ na mapie z 1827 roku zaznaczono folwark Worpie. Na zachód od tego przysiółka znajdowała się kopalnia „Elisabeth”. Określenia tego użył również Bonczyk w swoim poemacie („nad worpiem”).

Wzgórze Gryca- wzgórze to zostało omówione w odrębnym artykule.